De paus publiceert zijn encycliek Mysterium fidei over de eucharistie.

Daarin legt hij de klemtoon op enkele traditionele geloofspunten: de realis praesentia en de transsubstantiatio. Hij reageert ook tegen enkele liturgische vrijheden en innovaties bij de viering van de eucharistie. Er komt kritiek omdat de paus blijkbaar vooral het H. Officie de tekst heeft laten opstellen. Hij zou onvoldoende rekening gehouden hebben met de doctrinele commissie en met de Consilium ad exsequendam Constitutionem de S. Liturgia, de commissie voor de uitvoering van de Constitutie over de heilige liturgie, Sacrosanctum Concilium. 

Het tijdstip net vóór de start van de 4e zittijd van het Concilie ligt bijzonder gevoelig.

In Rome circuleert vlug het gerucht —al of niet terecht— dat de encycliek vooral gericht is tegen Nederlandse theologen en liturgiehervormers. Die zouden zich te veel vrijheid permitteren.

Ook Philips reageert in een artikel tegen een aantal vooruitstrevende theologische stellingen in Nederland. Om de gemoederen te bedaren zal Willebrands een artikel laten verschijnen in L’Osservatore Romano en zal kardinaal Alfrink een conferentie geven en de pers te woord staan in Rome. 

Leo Declerck schrijft in brieven aan zijn ouders

23/09/1965 Het concilie heeft hier een gemouvementeerde start gekend. Het begon reeds met de encycliek van de paus over de eucharistie. Men was nogal mistevreden én wegens de datum (vlak voor het concilie) én dan ook om de nogal arme theologie. De Hollandse bisschoppen vooral waren boos dat ze niet voordien geraadpleegd waren. Iedere Hollander die men tegenkomt begint met zich te verdedigen. 

29/09/1965 Verleden week zijn we allen geïnviteerd geworden door het Hollands episcopaat om te avondmalen.  … Nadien heb ik interessant kunnen spreken met de secretaris van de Nederlandse bisschoppenconferentie en de privé-secretaris van kardinaal Alfrink. Het blijkt dat de Nederlanders zeer getroffen zijn door de laatste encycliek van de paus. Zij zijn ook zeer boos op Mgr. Philips, die in een conferentie sommige excessen van Nederlandse priesters aangeklaagd had. Het is anders indrukwekkend met hoeveel personeel de Nederlandse bisschoppen naar Rome zijn gekomen: iedereen heeft zijn secretaris mee; en voor de keuken hebben zij 11 zusters (wij [in het Belgisch college] twee en één juffrouw). 

Volg de brieven van Leo Declerck tijdens het Concilie

Conciliedagboek van Prignon

14/09/1965 Het is Willebrands die gevraagd heeft om in L’Osservatore Romano [13-14.9.1965] een ontkenning te plaatsen dat de encycliek Mysterium Fidei sommige landen in het bijzonder zou viseren. 

16/09/1965 De persconferentie van kardinaal Alfrink, georganiseerd om te antwoorden op de aanvallen van de Italiaanse pers tegen Nederland, is ruim gecommentarieerd. Het is overigens interessant en symptomatisch om te zien hoe ze in de verschillende dagbladen wordt weergegeven. Over het algemeen vindt men dat de reactie wat hard is, hoekig, op zijn Hollands. De Kardinaal  [Alfrink] is er flink tegen aan gegaan.

Lang gesprek met Dossetti [Giuseppe Dossetti, concilieperitus en raadsman van kardinaal Lercaro.] …Deze [Lercaro] heeft een zware klap gekregen. Omdat de encycliek over de eucharistie, waarvan de voorbereiding was gevraagd aan de Commissie voor de Liturgie [Lercaro was één van de twee presidenten van deze commissie], hem plots ontnomen werd, en opgevorderd werd door het Heilig Officie, die de encycliek heeft doen verschijnen zonder de Commissie nog te consulteren, nochtans gebruik makend van haar voorbereidende nota’s. Kardinaal Lercaro is onder de indruk.

17/09/1965 ‘s Avonds een bezoek van twee uur van Jan Grootaers, die terugkwam uit België … Hij vertelt me dat de encycliek, tenminste in de milieus die hij heeft kunnen bereiken, slecht ontvangen is, minder om haar inhoud dan omwille van de datum van verschijnen. Gepubliceerd juist voor de volgende sessie van het concilie wordt ze geïnterpreteerd als een bevestiging van de pauselijke primauteit.

25/09/1965 Dezelfde donderdag zijn de bisschoppen en hun secretarissen uitgenodigd op het Hollands College om er te dineren met de bisschoppen. Het was een aangename bijeenkomst maar het is overduidelijk dat de Nederlandse bisschoppen gebeten zijn op Philips —en fel— omwille van het artikel dat hij twee, drie maanden geleden in België liet verschijnen. Daarin nam hij tamelijk heftig stelling tegen sommige Nederlandse bisschoppen omwille van hun passiviteit -  en het dient gezegd, die is op zijn minst toch verwonderlijk - bij alles wat er in hun land gebeurde.   Sommigen in Nederland gaan zelfs geloven dat Mgr Philips betrokken is bij de redactie van de encycliek en hijzelf heeft een brief gekregen uit België waarin men zegt dat men veronderstelt dat hij de tekst ervoor zou geleverd hebben. Daar is helemaal niets van aan, maar men kan de mensen niet verhinderen te praten.

Volg het Conciliedagboek van Albert Prignon