Thema Godsdienstvrijheid: basis voor geloof en dialoog

Met de Verklaring over de godsdienstvrijheid erkent de katholieke kerk de religieuze vrijheid van het individu, het religieuze pluralisme en de scheiding tussen Kerk en staat. Daarmee verlaten de Concilievaders het 19e-eeuwse ideaal van het katholicisme als enige staatsgodsdienst. Zowel voor- als tegenstanders spreken van een omwenteling in de leer van de Kerk. Die kwam er niet zonder slag of stoot.

Complex thema met schuivende betekenissen

Het debat over de godsdienstvrijheid tijdens het Concilie is moeilijk en gepassioneerd.

Fervente voorstanders zoals de Brugse bisschop Mgr. De Smedt en de Amerikaanse kardinalen Cushing en Meyer noemen het een voorwaarde voor dialoog met andere christelijke gemeenschappen. En zelfs een voorwaarde voor het geloof. Gods openbaring vraagt van de mens een vrij antwoord, zonder enige dwang. Bisschoppen uit het Oostblok hebben politieke redenen om blij te zijn met de verklaring.

Tegenstanders, zoals de kardinalen Ruffini en Siri, benadrukken dat alleen de waarheid rechten heeft, niet de dwaling. De staat heeft de plicht om de ene, ware godsdienst te ondersteunen, het katholicisme. Maar ook kerkelijke en politieke bezorgdheden spelen een rol:

Spaanse bisschoppen vrezen hun privileges te verliezen.
Latijns-Amerikaanse bisschoppen vrezen dat sektes aan macht zullen winnen.
Italiaanse bisschoppen vrezen dat godsdienstvrijheid overkomt als steun van een toenadering tussen de Christen Democratische Partij en politiek links.

Uiteindelijk verschuift in de tekst de nadruk van de moraal-theologische benadering (vrijheid van geweten in zoektocht naar waarheid) naar een meer juridische benadering (vrijheid van staatsbemoeienis). Al blijven beide kerngedachten aanwezig.

Bewogen redactiegeschiedenis met veel bochten

Behalve een fel debat met gepassioneerde voor- en tegenstanders, woedt tijdens het Concilie ook een procedureslag over de verklaring. Vooral de conservatieve pressiegroep Coetus Internationalis Patrum voert actie. Eerst om de tekst uit de Concilie-aula te houden en vervolgens om de stemming erover tegen te houden.

11-11-1963 Teksten over godsdienstvrijheid en joden eindelijk uitgedeeld
19-11-1963 Hoofdstukken over joden en godsdienstvrijheid voorgesteld
21-11-1963 Stemming over oecumenisme zonder hoofdstukken IV en V
24-02-1964 Secretariaat buigt zich over joden en godsdienstvrijheid
23-09-1964 Godsdienstvrijheid eindelijk in publieke arena
09-10-1964 Bom onder het Secretariaat voor de eenheid
09-11-1964 Doctrinele commissie akkoord met godsdienstvrijheid
19-11-1964 Stemming over godsdienstvrijheid definitief uitgesteld
18-09-1965 Vurige pleidooien voor en tegen godsdienstvrijheid
21-09-1965 Grote opluchting over meerderheid voor godsdienstvrijheid

Blijvende actualiteit

De vrijheid om individueel en in groep, privé en publiek, zijn godsdienst te beleven is tot op vandaag niet vanzelfsprekend. Religieus geweld en onderdrukking op religieuze gronden in vele landen getuigen daarvan.

Maar ook in West-Europa is de vrijheid om zijn godsdienst openbaar te belijden een heikele kwestie. Denk maar aan debatten rond de hoofddoek, het kruisteken in publieke ruimtes, rituele slachtingen, enz.